Πρόσφυγες, Οικονομία & Νομοθεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία, του Κωνσταντίνου Δ. Βλάσση (Δούρειος Ιππος, 2020)

Πολύς λόγος έχει γίνει, γίνεται και θα εξακολουθήσει να γίνεται για τον περίφημο Νόμο 2870/1922 που απαγόρευε την «παράνομη μεταφορά προσώπων ομαδόν ερχόμενων εκ της αλλοδαπής». Ο νόμος αυτός χρησιμοποιείται συχνά ως αποδεικτικό στοιχείο από όσους ισχυρίζονται ότι η τότε κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη προσπάθησε μέσω αυτού να αποτρέψει τους προσφυγικούς πληθυσμούς να καταφύγουν στην Ελλάδα, διότι ψηφίστηκε λίγο πριν τα τραγικά γεγονότα του Αυγούστου του 1922. Οι δραματικές εκείνες εξελίξεις ήταν φυσικό να εξάψουν περισσότερο τα ήδη οξυμένα πολιτικά πάθη, που από το 1915 κυριαρχούσαν στην πολιτική ζωή της χώρας.

Το νέο αυτό βιβλίο του Κωνσταντίνου Βλάσση αποκαλύπτει ένα άγνωστο δράμα που εξελισσόταν στην διάρκεια της 4ετίας 1919-1922 με επίκεντρο μια άλλη παράλληλη ανθρωπιστική κρίση που αντιμετώπιζε ο Ελληνισμός και στην οποία εντοπίζονται τα αίτια που οδήγησαν στην ψήφιση του νόμου 2870.

Ο συγγραφέας εστιάζει σε γεγονότα, όπως η παλιννόστηση των προσφύγων του 1914, η ανταλλαγή πληθυσμών με τη Βουλγαρία, οι Ελληνες από τη Ρωσσία και άλλες προγενέστερες προσφυγικές κρίσεις που απαιτούσαν κρατική μέριμνα, αλλά παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό. Ετσι η επελθούσα καταστροφή του μικρασιατικού Ελληνισμού απέσπασε, σχεδόν μονοπώλησε, το ενδιαφέρον της σχετικής ιστορικής έρευνας, αφήνοντας ανεξερεύνητα άλλα σημαντικά δρώμενα που έρχονται τώρα στο φως.

Oπως σημειώνει και ο Φιλήστωρας (στο blog του Ιστορικά Θέματα), υπήρχε πάντοτε το καυτό θέμα του αντιπροσφυγικού νόμου 2870 /1922 που υποτίθεται ότι φτιάχτηκε προφητικά ώστε να αποκλειστούν οι Μικρασιάτες από την Ελλάδα και να σφαγούν από τους τσέτες του Κεμάλ. Από την πρώτη στιγμή ήταν δύσκολο να πιστέψει σοβαρός Ελληνας Ιστορικός και ερευνητής ότι υπήρχε περίπτωση υπεύθυνοι κυβερνήτες της Ελλάδας, που προέρχονται από οποιαδήποτε παράταξη, να λάμβαναν μια τόσο απάνθρωπη απόφαση. Ασχέτως του εκατέρωθεν πολιτικού φανατισμού της εποχής, δεν ταίριαζε και στην προσωπικότητα των μετανοεμβριανών αντιβενιζελικών πολιτικών να λάβουν μια τέτοια απόφαση. Αλλά και εξετάζοντας αντικειμενικά τα τεκμήρια που αφορούσαν το ζήτημα (για παράδειγμα δεν υπάρχει καμία αναφορά του σχετικού νόμου στο κατηγορητήριο της Δίκης των Εξι – κάτι που θα ήταν αναμενόμενο αν ο νόμος είχε κάτι το ύποπτο), γινόταν αντιληπτό ότι αυτά δεν ήταν επαρκή για να στηριχθεί μια τόσο αδυσώπητη κατηγορία, καθώς δεν παρουσιαζόταν κάποιο απτό στοιχείο που να στοιχειοθετεί βάσιμα την κατηγορία, παρά μόνο μια υπόθεση που παρουσιαζόταν ως δεδομένη πραγματικότητα.

Από την άλλη βέβαια ο αινιγματικός νόμος υπήρχε, αλλά οι δευτερογενείς πηγές της εποχής σιωπούσαν εκνευριστικά για τον λόγο που τελικά αυτός δημιουργήθηκε. Σταδιακά το ζήτημα εργαλειοποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ευρέως προς πολιτική εκμετάλλευση, όπως άλλωστε έχει γίνει και με τόσα άλλα ιστορικά ζητήματα. Γινόταν όμως αντιληπτό σε όλους όσους έχουν ασχοληθεί σοβαρά με τα ζητήματα αυτά, ότι η εικόνα που έχουμε για το ζήτημα του νόμου ήταν τουλάχιστον ελλιπής, αν όχι παραπλανητική. Το σχετικό ιστοριογραφικό κενό έρχεται να καλύψει η πρωτοποριακή μονογραφία του Κωνσταντίνου Βλάσση "Πρόσφυγες, οικονομία & νομοθεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία: Ο επίμαχος Νόμος 2870/1922".

Ο Πρόλογος του βιβλίου από τον ίδιο τον συγγραφέα είναι αποκαλυπτικός:

“Αν και το πεδίο του ερευνητικού μου ενδιαφέροντος επικεντρώνεται στην στρατιωτική ιστορία του α΄ μισού του 20ού αιώνα, η διασύνδεση και εξάρτηση αυτής με πολιτικά, διπλωματικά, οικονομικά και άλλα ζητήματα, οδήγησε αναπόφευκτα στην μεταξύ άλλων μελέτη της νομοθεσίας και των πεπραγμένων του Κοινοβουλίου, προς εύρεση περισσοτέρων στοιχείων. Όπως ήταν αναμενόμενο, η έρευνα με έφερε ενώπιον του γνωστού ΦΕΚ υπ’ αριθμόν 119 του 1922, όπου δημοσιεύεται ο επίμαχος Νόμος 2870. Ο εν λόγω νόμος, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ένα μήνα πριν την Μικρασιατική Καταστροφή. Η κύρια διάταξη αυτού, όπως αναφερόταν στο Άρθρο 1, έχει ως εξής:

«Απαγορεύεται η εν Ελλάδι αποβίβασις προσώπων ομαδόν αφικνουμένων εξ αλλοδαπής, εφ’ όσον ούτοι δεν είναι εφωδιασμένοι διά τακτικών διαβατηρίων νομίμως τεθεωρημένων ή διά των εγγράφων των εκάστοτε οριζομένων διά Β. διαταγμάτων, εκδιδομένων προτάσει των επί των Εσωτερικών, Εθνικής Οικονομίας και Περιθάλψεως Υπουργών».

Δεδομένης της χρονικής συγκυρίας, ο νόμος ερμηνεύθηκε εκ των υστέρων από ορισμένους, ως προληπτικό μέτρο από την τότε κυβέρνηση για γενικότερη απαγόρευση εισόδου στην Ελλάδα των Μικρασιατών προσφύγων που ήλθαν ως αποτέλεσμα της κεμαλικής στρατιωτικής επικράτησης και της συνεπακόλουθης εκκένωσης των μικρασιατικών εδαφών από το ελληνικό Στράτευμα.

Προσωπικά, αποφάσισα να προβώ σε μια σύντομη διερεύνηση του θέματος και την 1η Ιανουαρίου 2020 άρχισα να μελετώ πιο συστηματικά το θέμα. Έως τα τέλη Φεβρουαρίου, η συλλογή υλικού –κυρίως αρχειακού– είχε παρουσιάσει μια απίστευτη διάσταση στο όλο ζήτημα. Η αναγκαστική εν συνεχεία κατ’ οίκον απομόνωση, λόγω της παγκόσμιας πανδημίας που ενέσκηψε, ανέστειλε το ερευνητικό έργο, συνέβαλλε όμως, στην ταχεία σύνταξη της παρούσας μελέτης, της οποίας το κύριο σώμα ολοκληρώθηκε με την εκπνοή του Απριλίου.

Ως προς το θέμα της έρευνας, αμέσως προέκυψε η φυσιολογική πρόκληση για τον εντοπισμό της εισηγητικής έκθεσης, βάσει της οποίας εισήχθη προς ψήφιση ο Νόμος 2870 στην Γ΄ Συντακτική Συνέλευση. Σε σχετική ερώτηση που απηύθυνα στον νομικό και βαθύ γνώστη της Ιστορίας Νικόλαο Σταματόπουλο, έμαθα ότι υφίστανται εκδόσεις συλλογών των ψηφισθέντων νόμων που αποτελούν προϊόν ιδιωτικής πρωτοβουλίας, αλλά σύντομα, σε έρευνα στην Βιβλιοθήκη της Βουλής διαπίστωσα, πως οι εισηγητικές εκθέσεις αφορούσαν νομοθετικό έργο μετά το 1923! Η επιμονή όμως και γνωστοποίηση του θέματος που με προβλημάτιζε στον πρόθυμο υπάλληλο της Βιβλιοθήκης της Βουλής απέδωσε, αφού μετά από ενδοϋπηρεσιακές συνεννοήσεις, με ενημέρωσε ότι μπορούσα να επικοινωνήσω με συγκεκριμένο γραφείο και να αποστείλω αίτημα με τον αριθμό του νόμου για τον οποίον ενδιαφερόμουν. Πράγματι, την επόμενη ημέρα, παρελάμβανα έκπληκτος την πολυπόθητη εισηγητική έκθεση.

Το επόμενο στάδιο, αφορούσε τον εντοπισμό στην Εφημερίδα Συζητήσεων της Βουλής και στα Πρακτικά Συνεδριάσεων της Βουλής, των σχετικών εργασιών, ώστε να διαπιστωθεί πότε ψηφίσθηκε ο νόμος. Παρενθετικά, σημειώνεται ότι ως γνωστόν, η δημοσίευση ενός νόμου σε ΦΕΚ, απέχει χρονικά από την πραγματική εισαγωγή προς συζήτηση στο κοινοβούλιο, την ψήφιση και εν τέλει έγκριση από το Υπουργικό Συμβούλιο. Ατυχώς, προς μεγάλη απογοήτευσή μου, η έρευνα αποκάλυψε ότι η Βουλή δεν διέθετε τον τόμο της περιόδου που ενδιέφερε στην Εφημερίδα Συζητήσεων της Βουλής, η οποία για το έτος 1922 σταματά στις 29 Απριλίου. Εναλλακτικά, η έρευνα στο Εθνικό Τυπογραφείο αποκάλυψε ότι αυτό δεν διέθετε βιβλιοθήκη και προφανώς δεν τηρούσε ιστορικότητα των εκδιδομένων από αυτό έργων! Ωστόσο, όπως έγινε αντιληπτό τελικά, ουδέποτε είχε εκδοθεί ο σχετικός τόμος! Αλλά νέα έκπληξη προκάλεσε η πληροφόρηση ενός υπαλλήλου στην Βιβλιοθήκη της Βουλής, ότι το υλικό του συγκεκριμένου τόμου στην Εφημερίδα Συζητήσεων είχε εντοπισθεί το 1973 και επρόκειτο να εκδοθεί, αλλά έκτοτε δεν υπήρξε καμμία εξέλιξη στο θέμα! Σε ερώτηση αν τουλάχιστον το υλικό αυτό υπάρχει άδετο, ώστε να μελετηθεί, η απάντηση υπήρξε αρνητική, υπονοουμένου ότι πέρασε ξανά στην λήθη. Δεν επέμεινα –εσφαλμένα ίσως.

Οποιαδήποτε έλλειψη στην Εφημερίδα Συζητήσεων της Βουλής, αποτελεί σοβαρό κενό τεκμηριωμένων ιστορικών πηγών, δεδομένου ότι σε αυτήν καταγράφονται λεπτομερέστερα οι διάλογοι και αγορεύσεις εντός της αίθουσας του Κοινοβουλίου, σε σύγκριση με τα Πρακτικά Συνεδριάσεων, όπου απλά η καταχώρηση είναι περιληπτική. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι σε κάποιες περιπτώσεις έχει παρατηρηθεί πως τα Πρακτικά Συνεδριάσεων είναι περισσότερο λεπτομερή σε σχέση με την Εφημερίδα Συζητήσεων της Βουλής(!) ενώ δεν πρέπει να αγνοείται και το γεγονός, ότι ο ημερήσιος Τύπος καταχωρούσε στις στήλες του περικοπές από τις συνεδριάσεις, οι οποίες κατά κανόνα συμπίπτουν με τα Πρακτικά Συνεδριάσεων. Εν τούτοις, επειδή ορισμένες εφημερίδες είχαν την πολυτέλεια απασχόλησης κοινοβουλευτικών συντακτών, που κρατούσαν προσωπικές σημειώσεις, σε αυτές τις περιπτώσεις εντοπίζονται κατά καιρούς στις στήλες του Τύπου λεπτομέρειες, που δεν έχουν “διασωθεί” στα Πρακτικά Συνεδριάσεων ή την Εφημερίδα Συζητήσεων της Βουλής! Πράγματι, η έρευνα στον Τύπο απέδωσε, αφού εκεί έχουν καταγραφεί κάποια επιπλέον στοιχεία για ορισμένα δεδομένα της υπόθεσης που ερευνούσα.

Η ανάγνωση της Εισηγητικής Έκθεσης του Νόμου 2870, επιβεβαίωσε τις υποψίες, ότι το νομοθέτημα ήταν απλού ρυθμιστικού χαρακτήρα. Το ενδιαφέρον προσέλκυσε η ημερομηνία υποβολής της Εισηγητικής Έκθεσης και η υπόνοια ύπαρξης συγκεκριμένου προβλήματος που ήθελε να αντιμετωπισθεί, στοιχεία τα οποία σε συνδυασμό με την μελέτη των Πρακτικών Συνεδριάσεων της Γ΄ Συντακτικής Συνέλευσης, αποκάλυψαν και την πραγματική αφορμή που κινητοποίησε την κυβέρνηση στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή, προκειμένου να λάβει εκείνη την νομοθετική πρωτοβουλία. Η ανάγνωση των πρακτικών αυτών, μου αποκάλυψε το γενικότερο πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί την εποχή εκείνη, κάτι το οποίο δεν έχει διερευνηθεί εις βάθος ιστοριογραφικά. Το ψηφιδωτό συμπληρώθηκε από την έρευνα στον Τύπο για την περίοδο Μαΐου–Αυγούστου 1922, προς εύρεση συμπληρωματικών δεδομένων. Με το πέρας της έρευνας –δίχως καθημερινή και εντατική εργασία εξαιτίας των εργασιακών βαρών– κατέστη εφικτή η ακτινογράφηση και κατανόηση των λόγων που ώθησαν την τότε κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, στην υιοθέτηση των μέτρων που ενσωμάτωνε ο νόμος. Τα αποτελέσματα θεωρώ ότι υπήρξαν τουλάχιστον ενδιαφέροντα.

Τελευταίο σκέλος του εγχειρήματος, ήταν η ευρύτερη –αλλά σε κάθε περίπτωση σύντομη– έρευνα στο αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όπου καθοριστική στάθηκε η προ 10ετίας επίσκεψη και σε ανύποπτο χρόνο συλλογή τεκμηρίων. Το στάδιο αυτό ήταν αναγκαίο, ακριβώς για την σε βάθος εξέταση του πλαισίου –αγνώστου εν πολλοίς– που δεν ήταν άλλο από την εξέλιξη του προσφυγικού προβλήματος το οποίο αντιμετώπιζαν οι ελληνικές κυβερνήσεις την περίοδο 1919–1922.

Σκόπιμο επίσης έκρινα, να καταγραφεί συνοπτικά η συγγραφική πορεία που αφορά την εξιστόρηση της Μικρασιατικής Εκστρατείας/Καταστροφής στην Ελλάδα έως την λήξη του 20ού αιώνα, προκειμένου να επιτραπεί στον αναγνώστη, να αντιληφθεί την ιδιαίτερη κομματική/πολιτική σχέση πολλών συγγραφέων, συγκριτικά με τους κατ’ εξοχήν Ιστορικούς και αμερολήπτους ερευνητές. Αυτό διότι, με την παράθεση και των εκδόσεων που αναφέρονται στον Νόμο 2870, θα καταστεί φανερή η βαθιά πολιτική χροιά που έλαβε στην ιστοριογραφία”.

Συμπερασματικά…

Στις 363 σελίδες του βιβλίου ο συγγραφέας παραθέτει πληθώρα νέων στοιχείων που φωτίζουν τη γενικότερη πολιτική και οικονομική κατάσταση της Ελλάδας κατά τα χρόνια πριν και κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας. Πληροφορούμεθα για γεγονότα εξίσου σημαντικά με τις πολεμικές επιχειρήσεις, όπως το πολιτικο-διπλωματικό-οικονομικό παρασκήνιο με τις ξένες δυνάμεις σε Ευρώπη και Αμερική και τις λεπτές ισορροπίες πάνω στις οποίες οι κυβερνώντες στην Ελλάδα κινούνταν ως ακροβάτες σε τεντωμένο σχοινί. Μόνο που εκτός από το δικό τους το κεφάλι (όπως αποδείχτηκε στη Δίκη των Εξι) παιζόταν συνεχώς και το κεφάλι και το σώμα της ίδιας της Ελλάδας.

Το έργο ολοκληρώνεται με πολλά σχόλια, υπογραμμίσεις, παραπομπές, πίνακες στοιχείων, παραρτήματα και βιβλιογραφία/πηγές για όποιον θα ήθελε να το ψάξει ακόμα περισσότερο!

Αξίζουν πραγματικά συγχαρητήρια στον Κωνσταντίνο Βλάσση για αυτή τη σπουδαία και λεπτομερέστατη έρευνα, που φωτίζει πολλά σκοτεινά ιστορικά σημεία, πέρα από τη «θεωρία» του Νόμου 2870, και αποδίδει δικαιοσύνη σε παρανοήσεις επί τόσες δεκαετίες!

Συνιστάται ανεπιφύλακτα!

Θα το βρείτε Online στην ιστοσελίδα του «Δούρειου «Ίππου» εδώ.